تشابه گوشه ها در دستگاه های مختلف

برسی گوشه ها در دستگاه های مختلف 

گوشه عراق

این گوشه در آواز ماهور و نوا وافشاری قابل اجراست و عملأ هیچ فرقی با هم ندارند یعنی در هنگام اجرای این این آواز نمی توان تشخیص داد در کدام یک از دستگاهای   موسیقی ایرانی هستیم  

گوشه های زابل -مویه-مخالف 

این گوشه ها را می توان هم در دستگاه سه گاه و همینطور دستگاه چهارگاه نواخت 

گوشه عشاق 

 

 این گوشه رامی توان در آوازهای اصفهان- نوا- دشتی اجرا کرد 

گوشه شکسته

این گوشه را میتوان در آواز های(ماهور- سه گاه-نوا -بیات ترک) اجرا کرد 

گوشه نغمه 

این آواز را در دستگاه-شور -نوا-همایون اجرا می کنند

گوشه بیات راجه در د ستگاه نوا و آواز دشتی

بیات راجه گوشه ای است پر سوز و حزن انگیز و دلنشین این گوشه را در دو آواز دشتی واصفهان به شرطی که هم مایه باشند مثالأ   در مایه  (ر) شور سل اختلافی در فرود  باهم دارند ولی حلت ملودی در هر دو آواز یکی است

شاهد بیات راجع در اصفهان درست یک پرده بالاتر ازنت شاهد دشتی  است یعنی اگر   نت شاهد اصفهان در (ر) باشد  نت شاهد بیات راجع در می  می باشد

در این آواز به درجه چهارم گام اصفهان که سل می باشد اشاره ای کوتاه می شود و دوباره به درجه دوم اصفهان که نت (می) می باشد بر می گردد

 اما در آواز دشتی گوشه بیات راجع بر اساس ساختار همان ملودی که در اصفهان نواخته می شود از نقطه نظر نت شاهد مکان و درجه دیگری از گام را اشغال می نماید 

و آن درجه همان نت شاهد دشتی است به عبارت دیگر در آواز دشتی نت شاهد درآمد با نت شاهد بیات راجع منطبق است 

 اجرای گوشه مخالف

گوشه مخالف را می توان در دستگاه سه گاه و چهار گاه اجرا کرد 

در آواز سه گاه وقتی گوشه مخالف را اجرا می کنیم در واقع تغییر مقام به آواز دیگری است که در قدیم آن را اصفهان می خواندندو امروزه به اصفهان قدیم معروف است ولی گوشه مخالف در دستگاه چهار گاه در واقع تغییر مقام به آواز همایون می باشد 

اجرای گوشه عراق در آواز افشاری 

گوشه عراق در آواز افشاری چون مانند(بیات راجع در آواز دشتی) اشارهای واضح به تونیک گام افشاری دارد در واقع می توان در اجرای ملودی عراق اشاراتی به درآمد افشاری نیز نمود

   

  

مایه ومفهوم آن

مایه اصطلاحی است که در موسیقی ایران مرسوم است و معادل آن در موسیقی کلاسیک أروپا تونالیته می باشد

وقتی در بین نوازندگان و یا خوانندگان مطرح می شود در کدام مایه  منظورشان این است که چه نتی را مبدأ قرار دهند و شروع گام و بستن گام  آن آواز را از چه نتی مبنا بگذارند یعنی مخصوصأ خوانندگان آواز های ایرانی باید این موضوع را بدانند که فضای هر کدام از دستگاهها با توجه به گستره گام آن  دستگاه و با توجه  به وسعت صدای خودش  مناسب با چه مایه ای است  

 عشق وشباب و رندی مجموعه مراد است 

چون  جمع شد معانی گوی بیان توان زد 

نکته ای مهم برای خوانندگان عزیز 

اگر بخواهید قطعه ای را در دستگاه ماهور بخوانید باید دقت شود که گام ماهور  دانگ الحاقی دارد یعنی یک سری از گوشه های ماهور  در این دانگ می باشند مانند (راک کشمیر-راک هندی-صفیراک-آشور وند-اصفهانک) با توجه به این موضوع که هر خواننده وسعت صدای محدودی دارد برای اجرای تا حد اکتاو(عراق ماهور)و اگر میلی به اجرای بعد از گام و گوشه های قرار گرفته در محدوده گام الحاقی داشت چون از گستره صدای او خارج است باید مایه بم را بخواند  و این موضوع مهمی است  که    خود من بارها با دوستان خواننده   و یا نوازنده مشکل پیدا کرده ام 

مایه های چپ و راست 

مایه های مختلف از نظر تونالیته(صداداری) به دو دسته تقسیم می شوند که بر اساس تو نالیته اولیه مایه و نوعیت نت شروع تشکیل دهنده گام می باشد 

از نظر طبیعی اختلاف سطحی در بین صدای مردان (زنها و بچه ها) موجود است

عملأن تونالیته مردان با زنها یک یا دو دانگ اختلاف دارد بنابراین یک سری از مایه ها 

 (نتهای شروع گامها)

به نتها و مایه چپ و یک سری به مایه راست معروفیت پیدا کردهاند 

معمولأن خانمها در مایه چپ و آقایان در مایه راست می خوانند 

حال از خود می پرسید چرا لغت چپ و یا راست را بکار می برند 

زنده یاد استاد ابولحسن صبا در مورده چپ و یا راست می فرمایند 

اگر سیم ساز را به سمت دست چپ یک پرده بالاتر کوک کنیم برای صدای چپ که معولأ خانمها در این کوک می خوانند و اگر یک پرده به سمت دست راست پاینتر کوک کنیم راست کوک که اغلب آقایان در این کوک می خوانند 

حال قدری از نظرفنی  بگویم 

مثلأن اگر بخواهیم شور  لا  را اجرا کنیم در ویولون سیم اول را نت ر کوک   می کنند یعنی (ر-لا-ر-سل)و  آقایان می خوانند 

حال اگر خوانندای زن باشد باید در شور دیگری ما نند شور  می   اجرا  کرد و برای این کار سیم اول ویولون را به سمت دست چپ می چرخانند و یک پرده  بالاتر یعنی نت می  کوک می کنند و کوک تبدیل به (می-لا-ر-سل-) می شود 

عملأ در موسیقی ایرانی اگر اشتباه نکنم 40 مایه برای هر کدام از دستگاها و یا آواز ها بوجود می آید که مجموعأ با 12 آواز ایرانی حدود 500 مایه به دست می آید از مایه های بسیاری که روی ساز موجود است و برای آنها می شود گامی در نظر گرفت بسیاری دارای تونالیته مطلوبی نیستند تعداد زیادی در اجرای یک سری از گوشه ها صداداری ندارنند و خیلی از آنها  با محدوده صداها  تناسب نداردو برخی از آنها نفوذی در شنونده ایجاد نمی کند

پایان

گستره دستگاههاوآوازهای ایرانی

دانگ(تتراکورد)

هر دانگ تشکیل شده از چها نت متوالی با پهنای صوتی چهارم درست یعنی نت اول و چهارم آن فاصله چهارم درست از یکدیگر قرار گرفته اند در هر دانگ یک نت بر سایر نتها تسلط و برتری داردکه 

آن را در اینجا نت ایست می نامیم نت ایست فقط می تواند بر درجه اول یا آخر هر دانگ قرار گیردبه عبارت دیگر نیروی جاذبه نت ایست از سایر نتهای دیگر دانگ بیشتر بوده و آنها را به سوی خود جذب می کند بر خلاف موسیقی غرب که بر اساس گام استوار شده موسیقی ایرانی بر پایه دانگها بنا شده و بعدأ خواهم گفت که چگونه ساختار گوشهای موسیقی ایرانی از به هم پیوستن دانگ های گوناگون بوجود می آید 

آهنگهای ایرانی در ردیف  موسیقی سنتی به طوری است که محور اصلی نغمات{نت ایست}بطور طبیعی در بین دو دانگ پیوسته قرار می گیرند در بعضی از دستگاهها مانند شور -ماهور-همایون-نوا-و چهارگاه به غیر از دو دانگ اصلی دستگاه  که تشکیل   کل گام را داده اند: دانگهای دیگری تحت عنوان دانگهای الحاقی  وجود دارند

بطور مثال گام شور سل را در نظر می گیریم

دو-ر-می بمل-فا-سل-لا کرون-سی بمل-دو-ر-می بمل-فا-سل

در اینجا دو-ر-می بمل-فا را دانگ مقدمه یا همان دانگ الحاقی است

سل-لا کرون-سی بمل-دو  این دانگ دانگ اول است 

ر-می بمل-فا-سل  دانگ دوم می باشد

به این صورت گام شور از 12 نت و11 فاصله می باشد 

بنابر این کل فواصل تشکیل دهنده دستگاه شور 11 عدد است و تعداد نت تشکیل دهنده 12 عدد می با شد 

این اطلاعات راهنمای خوبی است برای خوانندگان  که می توانند با توجه به گستره و حد وحدود صدای خویش آواز شور را از مایه ای متناسب با ساز همراهی کنند 

حدود وگستره مشتقات شور

بیات ترک

حدود و گستره این آواز تا مرز هشت نت و هفت فاصله می رسد و هر گاه روی درجه سوم گام 

شور بیشتر توقف می کنیم حالتی ملودی به خود می گیرد که به آن بیات ترک می گویند و 

بالاترین گو شه آواز ترک را اوج شکسته)می خوانند

ابوعطا

گام ابوعطا عینأ گام شور است و هر گاه روی درجه دوم گام شور ایست می کنیم و درجه چهارم 

گام شور را بیشتر نشان می دهیم حالتی ملودی به خود می گیرد که آن را آواز ابوعطا می 

نامیم بالاترین اوج این آواز را (حجاز) می نامند در واقع هرگاه از ابوعطا وارد آواز دشتی  می 

شویم ای تعقیر را حجاز می نامند و آن آوازی است که در منطقه حجاز در عربستان امروز می 

خوانند حدود و گستره این آواز هشت نت و هفت فاصله می با شد

افشاری

آواز افشاری از زیر تونیک گام شور شروع می شود

برای اجرای گوشه رهاوی ساختار ملودی طوری است که ایست روی زیر تونیک شور

الزامیست در این آواز اوج در گوشه عراق است بعضی ها اوج آواز افشاری را گوشه سپهر می دانند و این گوشه در آواز راست پنجگاه می خوانند  ولی در آواز افشاری این گوشه اوج آواز افشاری نمی باشد

حدود و گستره آواز افشاری 7 نت و 6 فاصله است 

 

دشتی

همانطور که قبلان گفتم گام دشتی و ابوعطا همانند شور است آواز دشتی از درجه پنجم گام شور  شروع می شود اوج آواز دشتی گوشه عشاق می باشد حدود و گستره این آواز 6 نت و5 فاصله است

همایون

گام همایون دارای دانگ مقدمه است اوج آواز همایون گوشه نوروز عرب می باشد گستره آن 11 نت و10 فاصله می باشد

اصفهان

آواز اصفهان روی درجه چهارم گام همایون بسته می شود اوج ای آواز گوشه عشاق می باشد گستره این آواز 8 نت و 7 فاصله می باشد

ماهور

  گام ماهور دارای گام الحاقی و مقدمه می باشد  دانگ مقدمه ماهور قبل از دانگ اول گام و دانگ الحاقی آن همانند شور پس از دانگ دوم قرار گرفته  و ساختار تعدادی از گوشه های ماهور را سبب شده است اوج ترین گوشه این آواز گوشه ای است به نام آشورآوند     گستره ماهور 12 نت و11 فاصله می با شد

نوا

دستگاه نوا همانند شور است اما گستره آن کمتر از شور است چون گوشه های تشکیل   دهنده آن باعث این محدودیت می شود و آواز نوا بیشتر از ناحیه بم متمرکز است 

گوشه های نهفت و حسینی و نستاری در نت شاهد مشترکند و می توان ای گوشه ها را اوج آواز نوا دانست گستره آواز نوا8 نت و7 فاصله می باشد

چهارگاه

دستگاه چهارگاه دارای دانگ مقدمه می باشدو شباهتی با دستگاه سه گاه دارد بعضی از گوشه های این آواز مانند زابل در هر دو آواز مشترکند و فقط مکانهای نتها روی درجات مختلف فرق می کنند اوجترین گوشه های این آواز گوشه های مغلوب و منصوری و همینطور حصار می باشند گوشه حصار یک تغییر مقام از چهارگاه به درجه چهارم فوقانی ایست گستره این آواز 9 نت و 8 فاصله می باشد

سه گاه

دستگاه سه گاه با شور کمی شبه می باشد فقط اختلاف در ربع پرده است اوج این آواز گوشه مغلوب می باشد گستره این آواز 10نت و9 فاصله می باشد