موسيقي اصيل

گام چیست؟

گام توالی هشت نت است که به طرز مشخصی کنار هم قرار گرفته اند و بنای ملودی را تشکیل می دهند. 

حال لازم است به تجزیه کلمه  دستگاه بپردازیم:

به گفته^ء استاد مرتضی حنانه، " این کلمه از دو جزء دست و گاه ترکیب شده که گاه به معنای حالت دست روی ساز است. یعنی طرز قرار گرفتن دست روی ساز رابطه^ء مستقیمی با گام دارد.

در موسیقی قدیم ایران عمل انگشتان دست نقش مهمی را بازی می کردند به طوری که نام انگشتان دست را عیناً به صداهای موسیقی داده اند یعنی نت های موسیقی را با نام انگشتان دست انسان شناسایی می کردند.

مثلاً در کتابهای قدیم موسیقی سیم دست باز ساز را "مطلق" و محل قرار گرفتن انگشت دوم را روی دسته ساز به نام انگشت دوم (سبابه) ومحل قرار گرفتن انگشت سوم را به نام انگشت سوم (وسطی)  ومحل قرار گرفتن انگشت چهارم و پنجم را با نام همان انگشتها (بنصر و خنصر) می نامیدند.

پس به طور ساده می توانیم بگوییم  دستگاه یعنی محل و طرز قرار گرفتن انگشتهای دست نوازنده رودسته^ء ساز .

حال کلمه^ء  گاه را کمی بیشتر بررسی می کنیم :

گاه در فن موسیقی به همان لغت "گات" در اوستا می رسد. در واقع لغات دو گاه ، سه گاه و چهار گاه اساساً همان "دو گات" ، "سه گات" و "چهار گات" بوده است.

در مو سیقی قدیم ایرانی گامی بوده است که تمام مو سیقی آن وقت را در همان می نواختند.

از نظر فنی هر گامی از هشت نت تشکیل می شود مانند گام دوماژور که از دوـ رـ می ـ فاـ سل ـ لا ـ سی ـ دو تشکیل می شود که دوباره به نت اول که دو است برمی گردد.

هر کدام از این نت ها را درجات گام می گویند یعنی دو درجه^ء اول، ر درجه^ء دوم ، می درجه^ء سوم و الی آخر.

هر گاه روی درجه^ء اول زیاد تکیه می کردند و این نت را بیشتر از نتهای دیگر به صدا در می آوردندبه یک گاه معروف بوده که همان گام ماهور امروزی است.

هر گاه روی درجه^ء دوم زیاد تکیه می کردند و این نت را بیشتر از نتهای دیگر به صدا در می آوردندبه دو گاه معروف بوده که همان گام شور امروزی است.

 هر گاه روی درجه^ء سوم ایست می کردند وبیشتر از همه^ء نتها نواخته می شد، آن را سه گاه می نامیدند و الی آخر.

همانطور که قبلاً گفتم موسیقی ایرانی شامل شش دستگاه است که شامل:

۱)ماهور ۲) شور ۳)همایون ۴) سه گاه  ۵)چهارگاه  ۶)افشاری  می باشد.

ولی در کتابها دستگاه ها را هفت تا می دانند که شامل:

۱)ماهور ۲)شور ۳)همایون ۴) سه گاه  ۵)چهارگاه  ۶) نوا ۷) راست پنجگاه می باشد.

به نظر من هر دستگاهی گام مستقل خود را دارد یعنی وقتی صحبت از دستگاه ماهور می کنیم یعنی...

به نظر من هر دستگاهی گام مستقل خود را دارد یعنی وقتی صحبت از دستگاه ماهور می کنیم یعنی گامی که تشکیل شده از هشت نت پی در پی با فواصل معین که در اینجا بین درجات سوم و چهارم حتماً نیم پرده و هفتم و هشتم نیم پرده بقیه یک پرده هستند.

پس هر گاه این حالت را در موسیقی اجرا کنند گام ماهور می نامند همان یک گاه قدیم. همانطور که قبلاً گفتیم هر دستگاه ساختمان از فوندامنت (پی) و طبقات و آپارتمان هایی تشکیل شده که  دستگاه در موسیقی ایرانی هم از گام (فوندامنت) و آواز (طبقات) و گوشه ها (آپارتمان ها) تشکیل شده است.

بعد از تعریف گام می پردازیم به تعریف آواز :

آواز همان ملودی های قدیم ایرانی هستند که بدون ریتم نواخته یا خوانده می شدند. آواز حتماً بدون ریتم می باشد و اگر ریتم داشته باشد به آن تصنیف می گویند. در واقع قبل از پیدایش اسلام موسیقی ایرانی آوازی بوده و این بعد از ورود اسلام است که به کمک عربها موسیقی ایرانی ریتم گرفته است .

دو دستگاه ایرانی ماهور و راست پنجگاه هر دو گام مشترکی دارند که عیناً یکی است. پس می توان گفت که ماهور یا راست پنجگاه کاملاً شبیه هم هستند فقط در طرز قرار گرفتن شاهد ها و ایست ها و فرود ها و حالات لهجه با هم فرق دارند . پس نمی توان آنها  را دو دستگاه مستقل دانست. یا ماهور را جزء راست پنجگاه و یا راست پنجگاه را جزء  ماهور باید قبول کنیم.

کسی که اهل فن باشد و یا خود نوازنده باشد بخوبی درک می کند که دستگاه حقیقتاً باید گام معینی داشته باشد تا حالات کاملاً جدیدی ارائه بدهد. مثلاً بین شور و سه گاه و ماهور کاملاً اختلاف است و موقع نواختن کاملاً می توان تشخیص داد که در چه دستگاهی نواخته می شود ولی در ماهور و راست پنجگاه فقط درآمدها و حالاتِ فرودها و  لهجه ها هستند که با هم کمی فرق دارند، در غیر این صورت کاملاً یکی هستند. در دستگاه شور و نوا عیناً همینطور است با همین استدلال. حال می دانیم دستگاه نوا و شور یکی است. دستگاه راست پنجگاه و ماهور هم یکی. می ماند همایون، سه گاه و چهار گاه که مجموعاً پنج دستگاه می شوند( طبق نظریهء موسیقیدانان امروز).  ولی همانطور که عرض کردم بنده افشاری را هم یک دستگاه می دانم چون گام مستقل به خود را دارد. برای اینکه دستگاه افشاری را بشناسیم کمی در مورد دستگاه شور صحبت می کنیم. البته این مسائل بسیار پیچیده هستند و باید آن را  با زبان موسیقی ایرانی توضیح داد و وارد مسائل فنی شد، ولی برای اینکه همهء علاقمندانی که از  موسیقی ایرانی به طور کامل اطلاع ندارند بتوانند با آن آشنا شوند و حوصله شان سر نرود با زبانی ساده مطلب را ادامه می دهم.